sluit het venster om terug te gaan naar het magazine

De Tielse kroniek (Een tijdsbeeld in schrift)           
    (Deel  4  De verhalen tot 1421)
          
                  Henk van de Graaf

De kroniek
In de stad Tiel ligt een document, een oude kroniek uit de 15de en 16de eeuw. De Tielse kroniek. Na de vertaling in 1978 vanuit het Latijns naar het moderne Nederlands kan iedereen kennis nemen van de inhoud van dit unieke document. Beschrijvingen uit eerste hand van stormvloeden, epidemieën, (stads)branden, dijkdoorbraken en andere zaken maken dat de kroniek soms leest als een spannend boek.
Hoewel veel van de gebeurtenissen gesitueerd zijn in de omgeving van de dorpen Tiel en IJzendoorn aan de rivier de Waal, moeten de bewoners van de dorpen rond De Biesbosch regelmatig hetzelfde hebben doorstaan.

In een zestal artikelen zullen we aan de hand van de kroniek trachten u een beeld te geven van de strijd tegen de elementen die de 16de-eeuwse 'riviermensen' bijna dagelijks bezig hield. In dit vierde deel gaan we 'verhalen' uit de kroniek.

De Tielse kroniek (deel 4: de verhalen tot 1421)
Een geschiedenis van de lage landen van de volksverhuizingen tot het midden van de vijftiende eeuw met een vervolg over de jaren 1552 - 1566.

De verhalen tot 1421
De overleveringen die opgetekend zijn in de Tielse kroniek geven een inkijkje in de dagelijkse beslommeringen van de dijkbewoners. Hieronder vind u een selectie van de verhalen die onze anonieme schrijver optekende tot aan de dramatische novembermaand van 1421 waarin de Sint Elisabethsvloed plaatshad en die de huidige Biesbosch deed ontstaan. Hoewel de nadruk ligt op stormvloeden en dijkdoorbraken nemen we ook een aantal bijzondere plaatselijke, landelijke of wereldse anekdotes mee. Wat opvalt in deze tijd van discussie over klimaatsveranderingen zijn de soms uitzonderlijke weersgesteldheden die ook toen al voorkwamen.

47 In het jaar 838, werden vele mensen en gebouwen door een stormvloed getroffen.

236 In 1170 woedde er in de herfst een zware storm, waardoor het zeewater in een mum van tijd tot aan de muren van de stad Utrecht kwam te staan. Zelfs heeft men een zeevis, die in het Diets bolck heet, dichtbij de stadsmuren gevangen.

237 In de kerstnacht van 1171 (25 december) flitsten er veelvuldig bliksemschichten en weerklonken er verschrikkelijke donderslagen. In datzelfde jaar begon rond Maria Lichtmis (± 2 februari) het gebladerte uit te lopen en het gras te groeien op een nog ongekende wijze en al wat vleugels had, legde eieren en daar kwamen in dat jaargetij kuikens uit.

336 Daags na Maria Geboorte (9 september) 1259 is voor het eerst een dijk gelegd langs het lange water dat in de volksmond de Linghen heet.

364 In 1276 werd achter Drumpt een nieuwe dam, in het Diets die nyen damme geheten, aan gene zijde van de Linge gelegd.

371 Op 14 december 1286 woedde er een hevige storm en was er een stormvloed waarin een massa mensen en vee verdronk.

385 In de Bovenlanden (noot, bedoelt worden de gebieden stroomopwaarts langs de grote rivieren) was in 1296 de waterstand zo hoog dat de Moezel over de muren van Trier heen kwam.

418 In 1304 vond bij Diest in Brabant, in een dorp dat Zichem heet, een wonderbaarlijke gebeurtenis plaats. Een rijk man had namelijk een zeug die gedekt werd door een hond en vijf hondjes baarde. Van voren leken ze net een hond en van achteren net een varken; dit had tot gevolg dat die man in korte tijd tot de grootste armoede verviel.

425 Dertien dagen vóór  de kalendae van mei (18 april) 1305 werd Tiel vanwege een inval van de graaf van Gelre door de burgers met een muur omgeven.

431 In Duitsland, Brabant, Vlaanderen, Henegouwen en Holland heeft in 1309 een grote menigte mensen zich met het kruis getooid en overal in de landen vele Joden vermoord. Zij hebben het kasteel Born verwoest, waarbij 110 Joden zijn vermoord.

438 Er verscheen in 1314 een lichtende komeet; het was een voorteken van toekomstige rampspoed, want de dood brengende pest stak de kop op en een ernstige hongersnood greep om zich heen.

439 In 1315 was er een groot tekort aan graan zoals niet eerder was voorgekomen en volgde er een ernstige hongersnood, zodat zeer veel mensen kadavers van besmette dieren en net als rundvee gras aten. Er kwamen veel paupers van de honger om, want een malder tarwe kostte zes Tourse ponden, een malder rogge vijf pond, een malder gerst drie pond en een malder haver twee pond van voornoemde geldsoort.

441 In 1316 heeft onze Verlosser zich over zijn volk ontfermd en heeft de aarde vruchten in overvloed gegeven, zodat in dat jaar een malder rogge verkocht werd voor vier of vijf Tourse groten, wat het jaar daarvoor nog zestig Tourse groten kostte.

450 Op Sint Michiel (29 september) 1321 is de stad Schoonhoven vrijwel geheel afgebrand.

452 In 1321 werden alle leprozen in Frankrijk gevangen genomen en op de brandstapel verbrand.

454 Op de kalendae van juli (1 juli) 1322 kwam het water zo hoog te staan dat de Rijndijken doorbraken en er veel schade aangericht werd.

461 Op Simon en Judas (28 oktober) 1326 woedde er een hevige storm en ontstond er een windhoos die veel gebouwen omver heeft geblazen.

482 In de nacht vóór Sint Bartholomeus (23 augustus) 1334 is het huis van Nicolaas Schout, dat gelegen was in de stad Tiel bij de zogenaamde Lingenpoert, in brand geraakt. De burgers van de stad Tiel bestreden echter het vuur niet: ze wilden het niet blussen, omdat Nicolaas onder het volk weinig geliefd was en zelfs gehaat werd, en omdat men aannam dat de brand verder geen schade kon veroorzaken. De wind draaide echter, nam in kracht toe en wakkerde het vuur aan, zodat het grootste gedeelte van de stad Tiel vervolgens is afgebrand.

483 Er deed zich een grote stormvloed voor op Sint Clemens (23 november) 1334. Storm en onweer waren zo hevig dat in Vlaanderen, Zeeland, Holland en Friesland een groot aantal mensen en veel vee is verdronken.

507 Op 2 januari 1342 deed zich in Holland een hevige aardbeving voor, voorteken van toekomstige rampspoed.

509 In 1342 zijn 's nachts vóór Sint Jacobs (24 juli) en op de dag zelf Waal, Maas en Rijn zo buiten hun oevers getreden, dat door dijkdoorbraak zowel de Over als de Nederbetuwe en heel de Tielerwaard tot aan de Diefdijk zijn ondergelopen, op Tiel, Drumpt en een deel van Wadenoijen na.

517 In augustus van dat jaar (1346) vielen daags vóór Bartholomeus (23 augustus) heer Walram van Born en Valkenburg, de heer van Asperen en heer Jan van Arkel, die partij hadden gekozen voor de oudste zoon Reinald, de stad Tiel binnen. Zij staken de toren van de Walburgiskerk, waarin 145 mensen gevlucht waren, in brand en het vuur, dat aanwakkerde en oversloeg, verteerde van binnenuit het kruiswerk van de kerk en het loden dak.

538 In 1350 heerste er zo'n grote pestepidemie (die liespest werd genoemd) dat, naar met zekerheid wordt gezegd, in heel Europa nauwelijks de helft van de mensen in leven bleef.

539 In 1350 ontstond een partijstrijd in Holland waaruit in datzelfde Holland veel rampspoed voortkwam. De ene partij werd Kabeljauws genoemd en de aanvoeders waren de heer van Arkel, de heer van Egmond, Gerard van Heemskerk en vele andere ridders en knapen. De andere partij werd Hoeks genoemd en de leiders waren de heer van Brederode, de heer van de Lek en vele anderen.
De partij die Kabeljauws werd genoemd koos de kant van Willem van Holland, aan wie de steden van Holland leenhulde brachten. De andere partij koos echter de kant van keizerin Margaretha, moeder van die Willem. Deze Margaretha vroeg in een brief vertoornd aan Willem waarom hij zich aan haar gezag had ontrokken. Hij antwoordde dat zij in vroeger dage het graafschap Holland aan hem had overgedragen.

553 Er vond in 1356, vooral in het Rijngebied, een zware aardbeving plaats, zodat de mensen hun huizen verlieten en op het land gingen bivakkeren.

588 In 1368 heerste er een grote sterfte ten gevolge van builenpest. Daardoor zijn er in de stad Utrecht méér dan 11.000 mensen gestorven.

601 Op Sint Pieters Stoel (22 februari) 1372 was er zoveel wateroverlast in Holland, dat de dijk van de polder bij Dordrecht, die de Ryerweerdt heet, doorbrak. De gehele polder is en bleef tot op de dag van vandaag ondergelopen.

611 In 1374 heeft heer Reinald van Brederode Tiel ingenomen en vanwege de dreiging der vijanden de dam tussen Tiel en Zandwijk doorgestoken. Door een vrijwel tot Pasen durende hoge waterstand, die in Duitsland was ontstaan als gevolg van voortdurende zware sneeuwval en grote hoeveelheden smeltwater, stonden op verschillende plaatsen dorpen en steden blank: zo ook Tiel en omstreken. Dijkdoorbraak veroorzaakte op veel plaatsten grote schade... De zogeheten Dampoort is met een deel van de stadsmuren onder water verdwenen.
Veel huizen in de Waterstraet bij de poort zijn in het water gestort en verwoest. Ook in de polder Ryederweert in Holland heeft de overstroming dorpen en kerken verwoest en doen instorten.

614 Op Victorsdag (10 oktober) 1375 bereikte het zeewater een zo hoog peil en brak er zo'n hevige storm los dat de dijken doorbraken en er veel schade in Holland, Zeeland en Friesland aangericht werd.

615 In 1374 brak er een ziekte uit die tot 1375 rond het feest van Sint Jan de Doper (24 juni) duurde. De plaag deed zich voor bij enkele mensen die als krankzinnigen op en neer dansten en psalmen zongen: zij zongen vrisch vro. Hadden ze tenslotte te lang gezongen, dan stortten ze neer alsof ze een aanval hadden van vallende ziekte; daarbij kastijden ze zich hevig. Zingend en geselend gingen ze de wereld rond. Tenslotte heeft een goddelijke beschikking geopenbaard dat ze bezeten waren. Dit is voor het eerst aangetoond door een kanunnik uit Luik; later op nog vele andere plaatsen. Verder is die sekte op niets uitgelopen.

617 's Nachts op Sint Victor (10 oktober) 1376 zorgde de zee opnieuw voor een overstroming. Door stormgeweld en dijkdoorbraken is veel schade toegebracht aan de ongelukkige mensen.

620 Een meedogenloze strijd is in 1378 gevoerd in de stad Tiel. Godfried van Arkel, Brienus van Honswijck en vele anderen zijn er op het Paasfeest (18 april) gedood.
Die droeve gebeurtenis is dan ook nog lang daarna spreekwoordelijk beschreven als de quaden paeschdach.

631 Er geschiedde in 1378 te Milaan iets wonderlijks. Daar immers bezat men een bronzen beeld dat een leeuw voorstelde. Iemand die sliep vernam in een droom, dat dit beeld hem zou doden. Hij stond dan 's ochtends op en ging naar het beeld van de leeuw toe, legde zijn handen in diens muil en sprak: "Ik zal zien of deze leeuw mij doodt." En zie: een giftige schorpioen, die in de muil van de leeuw zat, beet in zijn hand. Ten gevolge van deze verwonding raakte hij dan in korte tijd geheel vergiftigd en overleed acht dagen later.

635 De stad Schoonhoven brandde in 1382 voor de derde maal af.
 

Afbeelding van den brand, maart 1779 te Rotterdam voorgevallen. Van de westzijde van den Leuvehaven te zien. Copyright Atlas van Stolk

645 Op dinsdag na (zondag) Esto Mihi (14 februari) 1385 verteerde een brand meer dan achttien huizen op de dam tussen Tiel en Zandwijk.

658 De stad Gorinchem werd in 1388 bijna geheel door brand verwoest: wel meer dan 1500 huizen [werden vernield].

691 In de herfst van 1400 werd de stad Rhenen met kerk en gasthuis op één huis na totaal in de as gelegd; er was daar 's nachts door Steven van Lienden heimelijk brand gesticht, omdat er een bloedverwant van hem vermoord was. Die Steven werd later in Wijk gevangen genomen en de bisschop van Utrecht liet hem onthoofden.

696 Rond Sint Jacobs (± 25 juli) 1400 brak er overal een ernstige pestepidemie uit die zo hevig was dat ontelbare mensen aan de dood overgeleverd werden. Lang daarna werd deze sterfte nog die grote starft genoemd.

705 Op de vooravond van Sint Elisabeth (18 november) 1404 was er 's nachts zo'n ernstige stormvloed dat in Holland en omliggend gebied veel schade werd aangericht.

709 Daags na Sint Jacobs (26 juli) 1406 vielen er in Gelre en het graafschap Zutphen hagelstenen ter grootte van kippeneieren, waardoor veel graan vernield, waardeloos en platgeslagen werd.

715 In 1408 was de winter zeer streng en vroor het hard. Dat begon daags vóór Kerstmis (24 december) en duurde tot de dag na Sint Agatha (6 februari), zodat men over alle stromen en wateren van de zee tot aan de bron op de Rijn kon lopen.

716 Op 10 februari 1409 woedde er een hevige noodweer met wind, hagel en onweer. Op het eind van die maand volgde er een grote overstroming, zodat bijna alle waarden van Keulen tot Holland onderliepen als gevolg van dijkdoorbraken: namelijk de Over- en Nederbetuwe, de Tieler- en Bommelerwaarden en het Land van Maas en Waal. Ook brak toen de dijk tussen Zandwijk en Ooij door.

725 Er heerste in 1413 van Sint Jacob (25 juli) tot Sint Andries (30 november) zo'n droogte dat er geen of nauwelijks regenbuien voorkwamen. Zelfs niet tot in september van het jaar daarop. Toen echter viel er van september tot 1 mei 1415 zo veel regen en was de waterstand zo hoog dat dat jaar precies het tegenovergestelde beeld van het voorgaande gaf.

747 Daags na Sint Andries, namelijk op Sint Eligius (1 december) 1417, is jonkheer Willem van Arkel op zijn vaderlijk erfgoed te Gorinchem met vele edelen, onder wie jonkheer Otto van Buren, en vele soldaten jammerlijk omgebracht door vrouwe Jacoba, erfdochter van Holland, door de Utrechtenaren en heer Hubrecht van Culemborg en hun medestanders. Heer Willem van IJzendoorn, ridder, en vele bewapende metgezellen werden er gevangen genomen. Heer Willem heeft die laatsten overigens later volledig schadeloos gesteld. De misdadige overwinnaars hielden in Gorinchem zeer wreed huis en spaarden kerk noch kerkhof noch heiligdom...

749 Op dindsdag vóór Sint Laurens (9 augustus) 1418 zijn er in Zeeland, namelijk op Tholen, in Goes en Reimerswaal, veel huizen door bliksem in de as gelegd en men hoorde er stemmen in de lucht roepen: "Haast U van hier, we moeten elders onze toevlucht zoeken."

760 In 1420 is een jongen die aan vallende ziekte leed buiten zinnen geraakt en ten gevolge van zijn ziekte zo goed als krankzinnig geworden. Hij heette Gijsbert en was mank. Dagelijks riep hij door heel de stad als bode en profeet van een toekomstige ramp in de stad Tiel: "wee, gij, inwoners van Tiel! Het oordeel des Heren is over U afgeroepen, omdat gij niet genoeg geboet hebt voor Uw zonde." Dit heeft veel mensen die het hoorden en godvrezend waren zeer angstig gemaakt, zoals later nog duidelijk zal blijken. (noot, Gedoeld wordt waarschijnlijk op het verhaalde in 763)

763 Daags na Bonifatius (6 juni) 1420 en wel op Sacramentsdag 's avonds om tien uur is in het dorp Zandwijk bij de viersprong een huis in brand geraakt en in de as gelegd. Het fel brandende vuur sloeg over en verteerde alle huizen op de dam tussen Tiel en Zandwijk. Het woedde verder en zonder ergens tegenstand te ontmoeten zette het snel heel de stad in lichterlaaie. De Maartens- en de Walburgiskerk, het tolhuis en nog tien huizen bleven gespaard, maar toch was er geen mens in Tiel zonder schade, één persoon uitgezonderd. Bij deze brand zijn twee mensen omgekomen en, God zij dank, niet meer.

766 Dinsdag na Sint Lambertus (24 september) 1420 heeft Dirk van Merwede, burggraaf van Geertruidenberg en ridder van Holland, heel de stad Geertruidenberg met kerk en al in brand gestoken en laten afbranden. Terstond hebben de Dordtenaren met hulp van heer Jan van Beieren het beleg geslage rond de burcht en die voor het grootste deel verwoest. Toch kregen ze niet veel gedaan.

767 Omstreeks Sint Victor (± 10 oktober) in hetzelfde jaar kwam Filips, de jongste zoon van [de hertog van] Brabant, na met een deel van de Brabanders zijn broer, hertog Jan van Brabant, verdreven te hebben, met een groot leger naar Geertruidenberg om Jan van Beieren en de Dordtenaren te dwingen de belegering van het kasteel op te heffen, maar ze hebben niets vermeldenswaard gepresteerd.

De volgende keer; de verhalen ten tijde van de Sint Elisabethsvloed van 1421.

Tekst inleiding: Henk van de Graaf Bronnen: De Tielse kroniek, Jan Kuys, Leontien de Leeuw, Valentijn Paquy en Remi van Schaik, Uitgeverij Verloren, 1983. Afbeeldingen: Copyright Atlas van Stolk

sluit het venster om terug te gaan naar het magazine