De Donkerslootse Twisten
(440 jaar gesteggel en gekrakeel)
Deel 5
Henk van de Graaf

Op 6 mei 2009 was ik voor onderzoek naar oude manuscriptkaarten van de Biesbosch in het archief van de Universiteit van Leiden. Archivaris Martijn Storms liet me tijdens dit bezoek een door de universiteit aangekochte manuscriptkaart zien. De prachtige landkaart omvatte grofweg het gebied Dordrecht, Papendrecht, Alblasserdam, kinderdijk, Ridderkerk, IJsselmonde en Krimpen aan de Lek. Martijn vroeg mij of ik wat meer kon vertellen over de plaatsen die op de kaart waren weergegeven en of ik misschien wist waarom deze kaart getekend was.

Henk van de Graaf bij de Leidse kaart. Foto Geert Ouweneel.

Deze op zichzelf eenvoudige vragen zouden uiteindelijk uitmonden in een tweeënhalf jaar durend, diepgravend onderzoek naar deze oude, laatmiddeleeuwse manuscriptkaart.

Inmiddels zijn er een aantal opzienbarende ontdekkingen gedaan en hoewel het onderzoek nog in volle gang is wil ik u, via deze serie, graag meenemen in de wondere wereld van het historisch onderzoek en u een inkijkje geven in de voorlopige conclusies ervan.

Henk van de Graaf

De Donkerslootse twisten (1)
(440 jaar gesteggel en gekrakeel)

Deel 5
(De Leidse Donkerslootkaart)
Klik hier voor deel I: De wereld van de kaart
Klik hier voor deel II: De reconstructie van een verloren landschap
Klik hier voor deel III: De eerste ontginningen
Klik hier voor deel IIII: De ondergang van Donkersloot
Henk van de Graaf

De objecten op de Leidse kaart

Naast het feit dat de topografie van de Leidse kaart sterk afwijkt van de werkelijkheid zijn ook veel objecten op deze kaart fantasievoorstellingen. Voor kerken en huizen zijn steeds ongeveer dezelfde afbeeldingen gebruikt. Dordrecht ligt in de linker bovenhoek en is in het water getekend. Eronder, zeer schetsmatig weergegeven de kerk van Papendrecht met langs de dijk verschillende huizen. In het buitendijks gelegen polder Nieuwland (licht groen) is een griendje weergegeven (bomen) en het scheidingshek tussen de heerlijkheid Papendrecht en Alblasserdam. Vreemd genoeg is het markante object het Noordhoeksewiel niet weergegeven.

De enige molen op de kaart is die van de Vinkenpolder. Deze polder had al vóór 1514 windbemaling die uitwaterde in het riviertje de Alblas. Mogelijk heeft ze op de plaats gestaan van de zeer oude, achtkantige houten molen die uiteindelijk in 1944 verloren ging door brand (1).

Bij de molen staat een opvallende tekst “Vinke polder binnen dycxs daer by den ged.en [gedaagden?] veel [feest] off gemaect wert off dat de polder was In questie”.
Er was blijkbaar discussie om welk gebied het nu ging. Deze tekst komt ook terug in het verbaal van 1545 waardoor we een direct link hebben tussen de twee bronnen.

Onder de molen vinden we Hof Souburg (afb. 7). Ook dit is een fantasievoorstelling. Wanneer het kasteel verloren is gegaan is niet zeker maar opgravingen spreken over een vierkante toren en niet een ronde zoals op de kaart is aangegeven.

Een aanwijzing voor een datering van de Leidse kaart is de tekst die bij Souburg staat. Helaas is een deel van de tekst moeilijk leesbaar maar waarschijnlijk staat er ‘Soburgh es thuys daer [Outhu]esden [woent]’. Het geslacht Outheusden neemt in 1533 de heerlijkheid over van Juliane Beuckelaer, dochter van de ambachtsheer van Alblasserdam Thomas Beuckelaer Symonsz. De Outheusdens zouden de heerlijkheid tot 1563 in bezit houden.
Als we er vanuit gaan dat Godschalck van Outheusden Janz. na de overdracht residentie heeft genomen in Hof Souburg is dat een tweede aanwijzing dat de kaart rond 1545 is gemaakt.

Langs Souburg loopt het riviertje de Alblas richting de uitwateringssluis van Alblasserdam.
Halverwege vinden we de kerk van Alblasserdam die dateert uit ongeveer 1475. Rechts naast de sluis staat ‘de cappel’ getekend, aan het water van de Merwede (afb. 8). Er zijn aanwijzingen dat hier inderdaad een kapel heeft gestaan. Waarom deze zo groot is afgebeeld blijft onduidelijk. Naast de kapel begint, sterk uitvergroot, de Rys wael; het huidige Rijzenwiel. Eronder staat een tekst die een aanwijzing geeft over de opdrachtgevers van de kaart.
“de avelingen toebehorende damboschtsheeren In questie daer de kueren up geleyt syn, Die blyven leggen [tot] maecken Sdycks als[o] men geen aarde by storm ende onweder_vande polder gecregen en mach; In minderinge van thien bonnen Int kavelbouck overgeleyt int proces gement[ion]eert”

Deze avelingen onder het Rijzenwiel zijn dus aangewezen door de ambachtsheren van alblasserwaardse dorpen om, als ze ‘by storm ende onweder’ niet bij de polder Donkersloot kunnen komen om aarde te halen ter versterking van de dijken ze het uit deze avelingen mogen halen.
Een opvallend detail is het huisje dat buitendijks aan het Rijzenwiel is geplaatst. Als we er vanuit gaan dat de kaartmaker dit juist heeft weergegeven kunnen we stellen dat het Rijzenwiel ontstaan is vóór 1545.

Een ander opvallend detail  is dat het land onder het Rijzenwiel donkerder is geschilderd dan de rest van de kaart. Het lijkt erop dat dit niet alleen door (vieze) vingerwijzingen op de kaart donkerder is geworden, maar mogelijk ook grensscheidingen (Blokweer) probeert weer te geven. Een andere mogelijkheid is dat de schilder hier wijzigingen heeft aangebracht.

Verder de dijk volgend komen we een bijzonderheid tegen. De twee huizen die voor de drie bomen (die de grens markeren tussen Alblasserdam en Lekkerklant) staan hebben de namen van de eigenaren meegekregen (afb. 9). Het gaat om Jan Meeuss huis en Pieter Spruyts huis. Deze namen komen voor in het verbaal van 15 oktober 1545 horende bij het proces van 1545 - 1549. Hoewel huizen lange tijd door dezelfde personen bewoont kunnen worden ondersteunt het de datering van de kaart.

De exacte aangegeven locatie van beide huizen blijkt een belangrijk gegeven als we nogmaals naar het proces en het verbaal uit 1545 - 49 kijken. Hier wordt gesteggeld over de grensscheiding tussen Alblasserdam en Lekkerlant (het huidige Nieuw-Lekkerland). De grensscheiding bij de Leidse kaart ligt in het verlengde van Jan Meeuwss huis. Op de Gorkumse kaart (die van de dijkheemraden dus) is de grensscheiding veel westelijker aangegeven namelijk, langs de sloot vanaf de Blokweerse molen naar de dijk, ongeveer ter hoogte van het huidige Oosteromse wiel en de plaats waar nu de Blokweerse scheikade / molenkade loopt. De verwarring over waar nu precies de grensscheiding loopt is bij de hoge heren dus ook aanwezig.
Dit is niet zo vreemd want als je ook nu nog naar deze grensscheiding tussen Alblasserdam en Nieuw-Lekkerland kijkt zie je dat de grens bij dit gedeelte niet langs de dijk loopt maar landinwaarts ergens vanaf de Blokkerse Scheikade / Molenkade door een stukje overwaard tot aan het huidige theater Biggelmee, net om de hoek bij Hotel Kinderdijk.

En dan de ‘polder in questie’; Donkersloot. Gelegen tussen het sterk uitvergroot getekende Rijzenwiel en de kerk van Ridderkerk. Erboven (in het water) staat geschreven; “Dat oude Diep vander merwede ende es tgescheyt tusschen alblasserdam [sic] ende ryderkerck (afb. 10)”.

In de polder zelf staat de tekst;
“Den groten polder van donckersloot genompt vinckelant In questie gelegen onder de Jurisdictie van alblasserdam daer de impetrant Jaerlicxs aertgelt off ontfanct, ende de vogelrie up heeft ende de visscherye rontsomme”

Onder de polder, in het water de tekst “de nyeuwe merwede”.

Het mag duidelijk zijn dat de belangen van de ambachtsheer van Alblasserdam hier verdedigd worden. Opvallend is de tekst ‘donckersloot genompt vinckelant’. Mogelijk werd destijds het land van de ambachtsheer tezamen ‘Vinckelant’ genoemd.

Aan de linkerkant van de kaart tenslotte het dorp Ysselmonde en langs de rivier de Lek,  Crimpen, het huidige Krimpen a/d Lek.

De voorlopige conclusie kan op basis van de teksten in de kaarten en het verbaal uit 1545 luiden dat de dijkheemraden voor het proces voor het Hof van Holland een kaart hebben laten maken ter ondersteuning van het pleidooi een weideverbod uit te vaardigen op de ‘polder in questie’ en zeggenschap wilde hebben over het recht op aardhaling in polder Donkersloot.
Dit is de Gorkumse Donkerslootkaart uit het dijkheemraadarchief, nu in het regionaal archief Gorkum.
De ambachtsheer van Alblasserdam (Godschalk van Outheusden) heeft vervolgens een kaart laten maken waarop hij zijn aanspraken als ambachtsheer zichtbaar maakt zijn en hij aangeeft waar, wanneer en door wie er aardhaling mag plaatsvindt en waar de keuren op liggen. Dit is de Leidse Donkerslootkaart uit het archief van de universiteit van Leiden.

Einde deel V
Volgende keer; deel VI, Het raadsel van de kappel.